تشکل‌های مردمی در صورت تقویت، ساماندهی و به‌کارگیری هدفمند، می‌توانند نقش فوق‌العاده مهمی در یاری به مردم و حاکمیت ایفا کنند.
۲۲ مرداد ماه از سال ۱۳۹۳ در تقویم کشورمان، روز تشکل ها و مشارکت های اجتماعی نامگذاری شده است. روزی که نخستین دیدار و همایش همگانی اعضای سه هزار سازمان مردم نهاد کشور با رئیس جمهور وقت، بهانه این نامگذاری بود.
فعالیت تشکل های مردمی در تاریخ کشورمان از دیرباز جزء جدایی ناپذیر فرهنگ ملی و مذهبی ما بوده است، مساجد، تکایا، هیئت‌های مذهبی و قهوه‌خانه‌ها از قدیمی ترین نهاد‌های غیردولتی سنتی در کشورمان هستند. بعد‌ها صندوق‌های قرض الحسنه، خیریه‌ها، انجمن‌های اسلامی و انجمن های فارغ‌التحصیلی، اتحادیه‌ها، اصناف، نظام‌های صنفی و مهندسی و … به این فهرست اضافه شدند. تشکل های مردمی به شیوه جدید در کشورمان سمن (سازمان مردم نهاد) گفته می شود.
تجارب جهانی نشان می دهد که تشکل های غیردولتی بـا ایفای نقش های نظارتی، بسیج، جذب و هدایت منابع انسانی، مادی و معنوی می توانند بهترین نمود از مشارکت مردمی باشند که با انسجام بخشی به گروه های انسانی هم هدف، نقش موثری در افزایش سرمایه اجتماعی و از آن طریق دستیابی به اهداف توسعه پایدار در کشور‌ها ایفا کنند. این گزارش مروری دارد برنقش این تشکلها در افزایش سرمایه اجتماعی در کشور.
گستره و تعریف تشکل های مردمی
تشکل های مردمی یا سازمان‌های غیردولتی، طیف وسیعی از مؤسسات ، تشکل ها ، انجمن ها و به طور کلی بخشی از نهاد‌های مدنی غیردولتی را در بر می گیرد که توسط مردم شکل گرفته، با مشارکت و همکاری مردم فعالیت می کنند. امروزه انواع مختلفی از سازمان غیردولتی ، در موضوعات متنوع از سطح محلی گرفته تا سطح ملی و بین المللی در اقصی نقاط دنیا فعالیت می نمایند. فعالیّت داوطلبانه از مهمترین ویژگی های تشکل های مردمی است. این تشکل ها در کنار نظام مند کردن مشارکت اجتماعی شهروندان در تدبیر امور مربوط به جامعه، زمینه فعالانه شدن و اثربخشی بیشتر مشارکت را نیز فراهم می کنند.
تشکل‌های مردمی چه اهدافی را دنبال می کنند؟
گذشته از هدفی که بنیانگذاران یک تشکل مردمی در تاسیس آن داشته اند، می توان گفت مهمترین اهدافی که سازمان‌های غیردولتی اغلب به دنبال آن هستند عبارتند از:
۱ – اطلاع رسانی و آگاه سازی عمومی (ارتباطات)
۲ – جلب مشارکت مردمی (بسیج مردمی)
۳ – جذب سرمایه ها و منابع کوچک مردمی (بسیج منابع)
۴ – ایجاد، گسترش و تقویت هماهنگی میان دولت و مردم (هماهنگی)
۵ – ایجاد، گسترش و تقویت تفاهم میان مردم ملل مختلف
۶ – پایداری در تولید و مصرف
۷ – گسترش نظارت عمومی
۸ – ارزیابی فعالیت‌ها و پروژه‌های عمومی
۹ – افزایش بهره وری در استفاده از منابع.
از میان این اهداف، “جلب مشارکت مردمی، جذب سرمایه های کوچک و نظارت و ارزیابی” از اهمیت و جایگاه بالاتری نسبت به سایر اهداف برخوردارند.
نقش تشکل‌های مردمی در ارتقای سرمایه اجتماعی
در کشور ما گستردگی آموزه های دینی و اخلاقی در فرهنگ ایرانی، زمینه بسیار مساعدی برای تاسیس موسسات رفاهی-تامینی و خیریه ای فراهم آورده است که با بازتولید سرمایه اجتماعی، اشکال متنوعی از خدمات عام المنفعه را به جامعه ارائه می دهند. آموزه های مربوط به نوعدوستی، بخشی از این آموزه ها است. ازسوی دیگر، «خصلت جبرانی» موجود در سنت شیعی، عنصر بسیار مهم دیگری است که فردمعتقد را به سمت امورخیریه سوق می دهد. مومنان با انجام امورخیر می-توانند مشمول رحمت خداوندی گردند و توبه و مغفرت آنان پذیرفته شود. مجموعه این آموزه ها به همراه آموزه های اخلاقی و انسان دوستانه دیگری که در فرهنگ مکتوب و روایی ایران وجود دارد، شهروند ایرانی را به سمت بازتولید همبستگی و شاید بتوان گفت تولید «سرمایه اجتماعی» از طریق انجام امور خیریه سوق می دهد.
بر این اساس می توان گفت که:
– نهادینه کردن مشارکت اجتماعی باعث ارتقای سرمایه اجتماعی خواهد شد و مانند حلقه واسطی بین مردم و دولت، با ایفای نقش بسیج و جذب و هدایت منابع انسانی، مادی و معنوی و انسجام بخشی به گروه‌های انسانی هم هدف، دستیابی به اهداف الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را میسر خواهند نمود.
تحکیم و تثبیت سرمایه اجتماعی به واسطه نهادمند کردن مشارکت‌های اجتماعی، پیشرفت و توسعه را به ارمغان خواهد آورد که نتیجه آن در سطح اجتماع، تقویت تعلق اجتماعی در سطوح محله، شهر، استان و کشور و ایجاد همبستگی و یکپارچگی اجتماعی در سطح کلان خواهد بود.
تشکل های مردمی این ظرفیت را دارند که، چون در متن جامعه هستند، مسائل را از نزدیک و از درون جوامع محله ای مشاهده و درک می کنند، و به همین سبب می توانند در آگاهی بخشی به دولت و نهاد‌های دولتی ذیربط کمک کنند.
حضور در فعالیت های مشارکتی از طریق این تشکل ها به هویت یابی و رشد و تعالی فردی انسان های اثرگذار کمک می-کند. احساس تعلق اجتماعی، حس اثربخشی و مفید بودن را در مشارکت کنندگان افزایش می دهد. آنان را از نزدیک و از متن جامعه با مسائل اجتماعی آشنا می کند. این زمینه ساز تربیت انسان هایی با مسئولیت اجتماعی بالا و پیگیر برای دیده بانی، مسئله شناسی و حل مسائل اجتماعی و ارائه راهکارهای پیشگیرانه را فراهم می کند. حس همکاری، همفکری و همدلی در روابط افقی میان اعضای این تشکل ها به توسعه سرمایه اجتماعی در بین اعضا کمک می کند. از سوی دیگر دریافت کنندگان خدمات این تشکل ها نیز حتی اگر خود، مشارکت کننده نباشند، موجب افزایش اعتماد اجتماعی و امید اجتماعی در آنها می شود. اعتماد در سطوح فردی و اجتماعی و نهادی در نهایت به توسعه سرمایه اجتماعی در جامعه منجر می شود.
حضور و مشارکت مردم در جریان پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ هشت ساله تحمیلی مصداق روشنی از برکات مشارکت اجتماعی مردم در تقویت و ایجاد همبستگی و تعلق اجتماعی بود. در بحران‌های سال‌های اخیر کشور مانند سیل، زلزله، آتش‌سوزی جنگل‌ها، محرومیت‌زدایی و همچنین بحران کرونا نیز این تشکلها، تلاش‌های موثری انجام داده‌اند و همین مسئله قدرت و توانایی آنها را به عنوان ظرفیتی بالقوه برای عبور از مشکلات و بحران ها به همگان اثبات کرده است.
حاصل کلام
سازمان‌های مردم نهاد بستر ساز رشد و آگاهی جمعی در جامعه هستند و بدون تردید کیفیت و تعالی هر جامعه ای به میزان تعاملات اجتماعی و مشارکت مدنی افراد جامعه در قالب تشکل‌های اجتماعی جهت نایل شدن به اهداف غایی و توافق شده جامعه بستگی دارد. فعالان مشارکت‌های اجتماعی، دل در گرو تقویت همبستگی ملی، حفظ و افزایش سرمایه اجتماعی در کشور، اعتماد عمومی و حس دغدغه مندی به سرنوشت یکدیگر گذاشته‌اند و با تداوم فعالیت و کنشگری فعالان عرصه اجتماعی، جامعه‌ای سرشار از شادی، نشاط و حس همبستگی و مسئولیت اجتماعی خواهیم داشت.
چنانکه نقش آفرینی تشکل های مردمی در بحران کرونا از فعالیت های خودجوش در محلات گرفته تا کمک به کادر درمان در مراکز درمانی و تا اجرای موفق چند مرحله طرح سراسری شهید سلیمانی درسال گذشته، نشان داد که هر جا این تشکل ها در سطوح مختلف فعال شده اند و توانسته اند به یاری بخش های دولتی و نهاد‌های خدمت رسان دولتی قرار بیایند، ضمن آنکه در کاهش آلام مردم و کاهش ابعاد بحران نقش موثری داشته اند به ایجاد و تقویت امید اجتماعی و سرمایه اجتماعی کمک شایانی کرده اند. این موارد نشان می دهد که تشکل های مردمی در صورت تقویت، ساماندهی و به‌کارگیری هدفمند، می‌توانند نقش فوق‌العاده مهمی در یاری به مردم و حاکمیت ایفا کنند. این ظرفیت باید بیش از پیش جدی گرفته شود.
پژوهشگر: فریفته هدایتی
